Khám phá các điểm khai quật khảo cổ học nằm trên dải cồn cát chạy dọc sông thuộc đất Thanh Hà cổ xưa và tìm hiểu thêm chất liệu đất nung trong kiến trúc Champa
Các điểm khai quật khảo cổ học đều nằm trên dải cồn cát chạy dọc sông thuộc đất Thanh Hà cổ xưa. Có thể khẳng định Thanh Hà là quê hương chính của người Sa Huỳnh cổ trên đất Hội An rất giỏi chế tác đồ gốm dân sinh
Văn hóa Sa Huỳnh ở Thanh Hà- Hội An
Văn hóa Sa Huỳnh là một nền văn hóa khảo cổ được xác định ở vào khoảng năm 1000 TCN đến cuối thế kỷ thứ 2. Nền văn hóa Sa Huỳnh là một trong ba cái nôi cổ xưa về văn minh trên lãnh thổ Việt Nam. Qua các đợt khảo cứu đã xác định được diện mạo một nền văn hóa đặc sắc ở miền Trung, Việt Nam.
Cư dân cổ thuộc hệ Văn hoá Sa Huỳnh là chủ nhân của nền văn hoá bản địa và cảng thị sơ khai Hội An thuộc thời kỳ văn hoá Sa Huỳnh, giai đoạn hậu kỳ cách nay ± 2.000 năm, làm nền cho sự hình thành một tiểu vương quốc ở miền Trung Việt Nam. “Dự án Khai quật Khảo cổ Văn hoá Sa Huỳnh ở Hội An” do Toyota Foundation tài trợ được triển khai từ 1993-1995 giới thiệu hệ quy chiếu Sa Huỳnh muộn – Chăm sớm cho các nhà Sa Huỳnh học và Chăm học của cả nước và thế giới.
Bản đồ các nền văn hóa ở châu Á vào khoảng 200 năm trước Công nguyên, cho thấy vị trí của Văn hóa Sa Huỳnh
SƠ ĐỒ PHÂN BỐ DI TÍCH VĂN HÓA SA HUỲNH Ở HỘI AN
Các điểm khai quật khảo cổ học từ Gò Mả Vôi, Trảng Sỏi, An Bang, Thanh Chiếm, Hậu Xá 1, Hậu Xá 2, Xuân Lâm đều nằm trên dải cồn cát chạy dọc sông thuộc đất Thanh Hà cổ xưa. Có thể khẳng định Thanh Hà là quê hương chính của người Sa Huỳnh cổ trên đất Hội An, rất giỏi chế tác đồ gốm dân sinh. Từ 73 chum được khai quật ở 5 địa điểm đã thu về hàng ngàn hiện vật, mẫu vật, đồ gốm, đồ trang sức… là minh chứng cho tài nghệ tuyệt vời để tạo nên bản sắc văn hoá GỐM riêng thuộc nền Văn minh Sa Huỳnh muộn trên đất liền.
SƠ ĐỒ CÁC ĐIỂM KHAI QUẬT TẠI THANH HÀ VÀ CẨM HÀ- HỘI AN
DI CHỈ TRẢNG SỎI – THANH HÀ
Nằm trên cồn cát bờ Bắc của dòng chảy cổ Rọc Gốm của Thanh Hà, Trảng Sỏi được phát hiện, đào thám sát vào tháng 11/1994 với 2 hố đào có tổng diện tích 12m2. Mỗi hố có tầng văn hoá dày 0,7-0,9m . Hiện vật trong di tích có sự diễn biến ổn định từ sớm đến muộn ở hai tầng văn hoá và không có sự khác biệt về địa tầng
Lớp trên tập trung khá nhiều gốm, sứ, bán sứ Trung Quốc (thời Đường), Islam, Việt Nam có niên đại từ thế VIII-XIV Lớp dưới có nhiều gốm thô, hơi thô thuộc thời kỳ văn hóa Sa Huỳnh muộn và Champa sớm, niên đại khoảng thế kỷ thứ III-IV sau công nguyên.
Những phát hiện trên cung cấp thông tin về một điểm tụ cư buôn bán liên tục của các lớp cư dân cổ theo kiểu làng – bến, ven sông – gần biển ở Đô thị – Thương cảng Hội An suốt thế kỷ III-XIV
Trảng Sỏi Archaeological Site – Thanh Hà
ĐỒ GỐM KHU DI TÍCH MỘ TÁNG AN BANG
Nằm trên cồn cát dài của Thanh Hà, khu di tích mở rộng An Bang được phát hiện, đào thám sát 4m2 vào tháng 7/1989 và khai quật 26m2 tháng 4/1995. Chỉ với diện tích này đã tìm thấy 18 chum mộ, nồi, bát bồng, bình, đĩa, dọi xe chỉ, đèn, dao, rựa, rìu, thuổng, qua công cụ lưỡi cong, khuyên tai, vòng đeo tay, hạt chuỗi bằng đá, mã não, thuỷ tinh, kim loại …
Kết quả khai quật không chỉ phản ánh mật độ cư dân khu vực này khá đông đúc mà còn cung cấp nhiều thông tin về sự tập trung mộ táng có chủ ý. Đặc biệt ở đây dù được chôn sát nhau nhưng các đường biên chum mộ cắt nhau một cách có ý thức (chum mộ sau không phá vỡ chum mộ trước). Các lớp tro, than dày xung quanh một số chum và lớp cát trắng mịn trong biên chum mộ hé mở một số vấn đề liên quan đến táng tục của cư dân Sa Huỳnh. Riêng đồ gốm thể hiện đời sống văn hoá của cư dân Sa Huỳnh đã ở bậc cao.
KHU DI TÍCH MỘ TÁNG VÀ DI CHỈ CƯ TRÚ HẬU XÁ I
Nằm trên dải cồn cát bờ Bắc của dòng chảy cổ Rọc Gốm, khu di tích mộ táng và di chỉ cư trú Hậu Xá I được phát hiện tháng 7/1989 và được thám sát, khai quật vào 02/1993, 8/1993, 01/1994 với tổng diện tích 90,5m2.
Khu di tích mộ táng có 4 hố đào với tổng diện tích 42,5m2. Kết quả phát hiện được 30 chum mộ, hiện vật thu được ngoài công cụ sản xuất và vũ khí bằng sắt, đồ trang sức quý được chế tác tinh vi là hiện vật gốm đã qua sử dụng phong phú về loại hình và kiểu dáng hoa văn. Khu di chỉ cư trú có tổng diện tích 2 lần đào thám sát và khai quật là 48m2. Trong di chỉ này, tầng văn hóa khá dày (từ 1m – 1,5m) và diễn tiến ổn định. Lớp trên (từ hế kỷ thứ III-IV đến X-XI ),chứa nhiều gốm Chăm, sứ Lục Triều, Đường… Lớp dưới (từ thế kỷ thứ I-IV) ngoài hạt chuỗi thuỷ tinh, đá và vật hình lá đề bằng đồng còn có rất nhiều mảnh gốm thô Sa Huỳnh, Chăm cổ, gốm xám mốc, gốm in văn ô vuông Hán, hoặc phong cách Hán.
Khu di tích mộ táng và di chỉ cư trú Hậu Xá I không chỉ là nơi cung cấp nhiều thông tin quý về táng tục của cư dân Sa Huỳnh cùng sự phát triển và giao lưu văn hoá trong khu vực mà còn làm sáng tỏ mối quan hệ GỐM trong Sa Huỳnh với GỐM Chăm.
KHU DI TÍCH MỘ TÁNG HẬU XÁ II
Nằm trên dải cồn cát thuộc Thanh Hà, khu di tích mộ táng Hậu Xá II được phát hiện tháng 7/1989, đào thám sát vào 10/1993, 5/1994 với tổng diện tích 43m2. Hiện vật thu được ngoài đồ sắt, đồ trang sức, tiền đồng Vương Mãng (Trung Quốc), khuyên tai (loại 3 mấu, vành khăn và con đỉa), hạt chuỗi đá, thuỷ tinh, mã não, kim loại vàng còn có số lượng lớn đồ gốm. Cùng 19 chum mộ, hiện vật tùy táng là nồi, đèn, bát bồng, bình hoa có chân đế thể hiện tài nghệ tuyệt vời của người Sa Huỳnh xưa. Điểm khác biệt là ở khu mộ này phát hiện được chum mộ có 2 chum lồng nhau, một số chum dùng nhựa cây gắn nắp, có cả hiện tượng đốt lửa bên ngoài chum. Có chum chứa than tro và sót lại xương, răng người, động vật. Có chum dưới đáy lót một lớp đá màu vàng – nâu sẫm (laferit hoá). Mẫu xét nghiệm tại Anh cho biết niên đại C14 của khu di tích này là 2.040 ± 60 BP.
Khu mộ táng này cung cấp khá nhiều thông tin quý về quan niệm táng tục của cư dân Sa Huỳnh giai đoạn muộn, về mối quan hệ giao thương kinh tế trong khu vực, đặc biệt là nghệ thuật chế tạo gốm chum dùng trong mai táng.
KHU DI TÍCH MÔ TÁNG XUÂN LÂM
Nằm giữa làng ngõ Thái Phiên, khối Xuân Lâm, phường Cẩm Phô; khu mộ táng Xuân Lâm thuộc một phần của cồn cát rộng lớn, mà cồn cát này chính là trung tâm Thành phố Hội An ngày nay. Di tích được phát hiện, khai quật tháng 2/1995 với tổng diện tích 13,5m2. Hiện vật thu được gồm hiện ít nhất là 6 chum mộ còn lại một phần hoặc bị vỡ thành nhiều mảnh cùng nhiều đồ tuỳ táng là nồi, bát, đĩa, dọi xe chỉ, thuổng, rựa, dao nhỏ có vòng tròn ở chuôi, 2 khuyên tai hình vành khăn và nhiều hạt chuỗi bằng thuỷ tinh, đá, mã não. Hoa văn thể hiện trên đồ gốm khá tinh xảo có thể thuộc về những nghệ nhân chuyên nghiệp.
Khu mộ táng không chỉ cung cấp nhiều thông tin quý về dấu ấn môi sinh rừng cây ven sông, cận biển mà còn cho thấy cư dân cổ Sa Huỳnh ở đây từng có mối quan hệ thương mại với người Hán ở phía Bắc và chính họ là tiền nhân đặt nền móng cho Đô thị cổ Hội An sau này.
TÁNG TỤNG CỦA CƯ DÂN SA HUỲNH HỘI AN
Qua đặc điểm di tích và di vật cho thấy nét đặc trưng trong táng tục của Cư dân Sa Huỳnh ở Hội An là thường chọn gò cát cao ven sông để làm khu mộ táng. Mộ chum được chôn thành từng cụm từ 2 đến 4 chum, các chum không xếp chồng lên nhau. Mộ chum chủ yếu là chum đơn, duy nhất tại Hậu Xá II phát hiện 2 chum lồng vào nhau. Phần lớn bên ngoài, dưới đáy chum lót lớp đá. Một số mộ chum có than củi xung quanh chum. Than tro, răng trẻ em và xương động vật được tìm thấy trong đáy chum. Biên mộ có cát trắng hoặc có những lỗ cát trắng tròn; nắp chum gắn với miệng chum bởi lớp nhựa thực vật. Mặc dù có đủ 4 loại hình là chum hình trứng, hình trụ, hình nồi và hình cầu nhưng giữa các địa điểm có sự khác nhau về các loại chum khai quật được. Nếu ở Hậu Xá I có đủ các loại chum thì ở Hậu Xá II chỉ có loại chum hình trụ và hình nồi, Xuân Lâm có chum hình trụ, hình nồi và hình cầu, An Bang có chum hình trụ và hình nồi. Về loại chum hình trụ, trong khi An Bang và Xuân Lâm chủ yếu chum hình trụ không vai thì ở Hậu Xá I chỉ toàn chum hình trụ có vai.
CÁC DẠNG CHUM MỘ TRONG VĂN HÓA SA HUỲNH Ở HỘI AN
Có 4 loại hình chủ yếu của chum mộ Văn hoá Sa Huỳnh, là chum hình trứng, hình trụ, hình nồi và hình cầu.
Dạng chum mộ hình trứng
Chum mộ hình trứng có dáng thân hình như quả trứng dài, đáy to, miệng nhỏ hơi loe và không gờ, từ vai trở xuống trang trí hoa thừng
Dạng chum mộ hình trụ
Chum mộ hình trụ gồm kiểu có vai với dáng thân hình trụ tương đối đều, miệng loe, không gờ miệng, cổ eo, vai gãy, hông phình, đáy tròn, toàn thân hoặc từ vai xuống đáy trang trí văn thừng. Kiểu không vai có dáng thân hình trụ, đáy tròn to, hơi thon dần về miệng, miệng loe, thân trang trí văn thừng
Dạng chum mộ hình nồi
Chum mộ hình nồi có miệng loe gãy ra ngoài, không gờ miệng, hông phình, đáy tròn, thân trang trí văn thừng hoặc văn chải trên nền thừng.
Dạng chum mộ hình cầu
Chum mộ hình cầu với vành miệng đứng, đáy bằng, có hai quai nhỏ và ba đường chỉ chìm trên vai, trang trí văn in hình thoi.
MỘT SỐ LOẠI NẮP CHUM GỐM TRONG VĂN HÓA SA HUỲNH Ở HỘI AN
Nắp chum có hai loại, loại hình nón cụt có tô thổ hoàng, ánh chì, có hoặc không trang trí văn khắc vạch, chấm dải, và loại hình lồng bàn úp không trang trí hoa văn.
HOA VĂN HỌA TIẾT TRÊN GỐM SA HUỲNH Ở HỘI AN
Hoa văn trên gốm Sa Huỳnh Hội An khá phong phú: in mép vỏ sò, lăn hoặc dập bằng thừng, chải bằng vật xơ, cứng (như chổi tre) hay chấm, vạch bằng vật cứng, nhọn, bấm bằng móng tay, miết chì láng, tô thổ hoàng. Đây là những phương pháp gắn với đặc trưng của văn hóa Sa Huỳnh Hội An.
ĐỒ TÙY TÁNG VĂN HÓA SA HUỲNH HỘI AN
Đồ tuỳ táng chôn theo người quá cố rất đa dạng về chất liệu, loại hình, chức năng sử dụng, được đặt ở bên trong hoặc xung quanh chum, riêng đồ sắt chỉ đặt bên trong chum và là đồ sinh hoạt qua sử dụng. Đồ tuỳ táng giữa các khu mộ táng có sự khác biệt về loại hình, chất liệu. Ở Hậu Xá II chủ yếu nồi gốm minh khí, Hậu Xá I chủ yếu nồi gốm sinh hoạt, An Bang có cả nồi gốm minh khí và sinh hoạt. Đồ gốm sinh hoạt đã sử dụng đều bị đập vỡ khi chôn. Trong khi Hậu Xá I phong phú về loại hình đồ gốm như bát, đèn, cốc, bát bồng, bình con tiện, đĩa,… thì ở Hậu Xá II lại phong phú về trang sức với loại hình khuyên tai (ba mấu, hình vành khăn), vòng đeo tay, hạt chuỗi bằng đá quý, thuỷ tinh, kim loại.
